تعاریف اکوتوریسم

از اواسط سال ۱۹۷۰م چند تور طبیعی دولتی با گروه های گردشگری محیطی در کانادا فعالیت داشته اند .اولین گسترش این تورها در سال ۱۹۷۶ صورت گرفت(.فنل ،۱۳۸۸: ۵۷).به نظر می رسد که کلیه محققان گردشگری در این مورد توافق دارند که طبیعت گردی عملا قبل از سال ۱۹۸۰ وجو داشته است هرچند نامی از آن برده نشده است. به عنوان مثال ،بلانژی و نیلسون (۱۹۹۳)بیان می دارند که اداره ی مسافرت موزه ی تاریخ طبیعی آمریکا از سال۱۹۵۳ چند تور تاریخ طبیعی رابر پا نمود  (همان ،۵۹).بهترین مثال های مربوط به سیر تکاملی طبیعت گردی را می توان در نمونه های گردشگری توسعه یافته در اوایل قرن بیستم و عملیات گردشگری طبیعی اواسط قرن نوزدهم در حیات وحش آفریقا پیدا نمود .الکسیس دی تاکویل در سال ۱۸۳۱ باسفر به ایلات متحده امریکا تصمیم گرفت که ازمناطق بکر و دست نخورده ی این سرزمین دیدن کند.(همان منبع). نخستین مسافرانی که حدود نیم سده یپیش از سرنگیتی بازدید کردند ،و یا ماجرا جویانی که در هیمالایا کوه پیمایی کردند ،را می توان از  نخستین اکو توریست ها بشمار آورد. (رضوانی ،۱۳۸۹:  ۲۱).

 

 

جدول ۲- ۱روند شکل گیری اکوتوریسم

رشد مفهوم گردشگری پایدار   گردشگری پایدار اتخاذ شده توسط صنعت گردشگری     شناخت اثرات گردشگری انبوه بر جامعه ی محلی ظهور مفاهیم گردشگری سبز     رشد مفهوم مدیریت بازدید کننده     توسعه اقامتگاه مبتنی برپایداری
۲۰۰۰    ۱۹۹۰	۱۹۸۰	۱۹۷۰                      ۱۹۶۰
اکوتوریسم یادگیری ،آموزش ، سفرهای مستقل و گروه های کوچک،حفاظت از طبیعت، مزایای اجتماعی و اقتصادی  وتوجه به فرهنگ سنتی و برای جامعه ی بومی	اکوتوریسم پاک یادگیری ، محافظت از طبیعت ومزایای اقتصادی و فرهنگی اجتماعی برای جامعه ی محلی	گردشگری محیط زیست لذت بردن ،قدردانی و حفظ طبیعت و حفاظت از محیط زیست

منبع : جمال ۲۰۱۳ :۱۵

 

پیرامون واژه اکوتوریسم و سابقه کاربرد آن، اظهار نظرهای متفاوتی صورت گرفته است. برخی از صاحبنظران، سابقه کاربرد چنین واژه ای را اواخر دهه ۱۹۷۰ م و برخی دیگر اواخر دهه ۱۹۸۰ م ذکر کرده اند.اما در متون مرتبط “سبالیوس لاسکورین به عنوان نخستین کسی آمده که این واژه را به کار برده است. برابر تعریف او، اکوتوریسم مسافرتی است که به منظور مطالعه، تحسین، ستایش و کسب لذت از سیماهای طبیعی و مشاهده گیاهان و جانوران و آشنایی با ویژگی های فرهنگی جوامع محلی در گذشته و حال صورت می گیرد.برخی سابقه کاربرد واژه اکوتوریسم را به زمانی دورتر و به “هتزر نسبت داده اند و معتقدند که او این واژه را در دهه ۱۹۶۰ م برای تشریح روابط متقابل گردشگری و محیط زیست و ویژگی های فرهنگی به کار برده است .هتزر برای تحقق مفهوم توسعه پایدار و توصیف اکوتوریسم چهار معیار زیر را ارائه کرد:

۱- کمترین پیامد منفی بر محیط طبیعی؛

۲- کمترین پیامد منفی برفرهنگ و حداکثر مسئولیت پذیری نسبت به فرهنگ جامعه میزبان؛

۳- بالا بردن منافع اقتصادی برای جامعه میزبان؛

۴- بالا بردن رضایت تفرج کنندگان برای جلب مشارکت آنها؛

به اعتقاد هتزر مفهوم اکوتوریسم در واکنش به رهیافت های نامناسب و منفی توسعه متداول و نادیده گرفتن ملاحظات زیست محیطی شکل گرفته است (فنل،۱۳۸۸: ۹۲ ).در تایید این مطلب “نلسون نیز اعتقاددارد که ایده و مفهوم اکوتوریسم دارای پیشینه ای طولانی است و به اواخر دهه ۱۹۶۰ م یعنی هنگامی که کارشناسان نسبت به برداشت بی رویه از منابع طبیعی نگران شده بودند باز  میگردد(فنل ،۲۰۰۲: ۱۱). برای اکوتوریسم تعاریف متعددی ارائه شده است. پیرس، (۱۹۹۶) یکی از برجسته ترین استراتژی های برای توسعه پایدار دراقتصاد مبتنی بر صنعت گردشگری، اکوتوریسم است. او یک تعریف ساده  ارائه می دهد : اکوتوریسم  سفر مسئولانه به مناطق طبیعی است که حفاظت از محیط زیست و بهبود رفاه محلی مردم  است .در تعاریف اکوتوریسم ،اغلب شامل اجزایی مانند حفاظت از محیط زیست ، فرهنگ، منافع مردم محلی ، اهمیت آموزش و پرورش، و پایداری می باشد. (هویمان ،۲۰۱۳: ۴).ویورو لاتو (۲۰۰۷ )در بررسی جامع خود از پژوهش اکوتوریسم ، استدلال می کنند که تعاریف اکوتوریسم دارای سه معیار اصلی است: (۱) جاذبه ها باید عمدتا مبتنی بر طبیعت باشد (۲) تعاملات بازدید کننده باید در یادگیری و یا آموزش باشد(۳) اصول و شیوه های مدیریت ،باید مرتبط با  مولفه های زیست محیطی ، اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و در جهت  پایداری باشد(والتر ۲۰۱۳ : ۱۴).تعاریف اولیه اکوتوریسم، بیشتر متوجه برجسته کردن انگیزه درک و استفاده از ویژگی های طبیعی است. تعریفی که از جانب مؤسسه ملی اکوتوریسم استرالیا ارائه شده است چنین است: توریسمی که با آموزش و آگاهی درباره محیط زیست طبیعی توأم است و به گونه ای مدیریت می شود که از نظر اکولوژیکی، پایدار باشد. مسافرت مسئولانه و مبتنی بر اصول پایداری به نواحی طبیعی به منظور بهره گیری معنوی و ارضای نیازها، شناخت و کسب آگاهی و احترام به نظام ارزشها و مردم محلی توأم باشد و به محافظت از نواحی مزبور کمک کند (یحیی پور  ،۱۳۸۹ :۲). عناصر مشترک  تعاریف اکوتوریسم ، از جمله: الف) آموزش های زیست محیطی درجهت حفاظت محیط زیست. ( ب) آگاهی جوامع میزبان و کسب درآمد  اقتصادی با مشارکت مردم وتضمین  اثرات اجتماعی و زیست محیطی توسعه گردشگری.(ج) افزایش آگاهی زیست محیطی برای گردشگران وجوامع محلی(والتر ،۲۰۱۳: ۱۶).

لارمن در تعریفی از اکوتوریسم، آن را نوعی گردشگری طبیعت گرا دانسته است که طی آن، گردشگران به خاطر یک یا شماری از ویژگیهای تاریخ طبیعی، به یک مکان جذب می شوند. انگیزه این نوع از مسافرت می تواند آموزشی، تفرجی و کسب هیجان باشد(کریم پناه ،۱۳۸۲: ۴۳).

فنل به نقل از گودوین ، اکوتوریسم نوعی گردشگری طبیعی با پیامد خفیف است که در راستای پایداری گونه ها و زیستگاه های طبیعی، هم به صورت مستقیم از راه مشارکت در اقدامات و برنامه های حفاظتی و هم به صورت غیر مستقیم از راه ایجاد درآمد برای جوامع و در نتیجه ایجادانگیزه برای آنها در حفاظت از میراث های طبیعی فعالانه عمل می کند(فنل ، ۱۳۸۸: ۶۳).

بر پایه تعریف والاس و پیرس  اکوتوریسم عبارت است از سفر به مناطق طبیعی تقریباً دست نخورده به منظور مطالعه و کسب لذت انجام می شود و اکوتوریست ،گردشگری است که خود را نسبت به تمامیت گونه های گیاهی و جانوری ، سرزمین و اکوسیستم های یک ناحیه به موازات جوامع محلی با تمامی نیازها و ویژگیهای فرهنگی شان مسئول می بیند. او مسافری است که عرصه های طبیعی را از دیدگاه جهانی، خانه همه و از منظر محلی فقط خانه ساکنین آن می داند.(یحیی پور ،۱۳۸۹: ۳).

اکوتوریسم عبارتست از مسافرت مسئولانه و هدفمند در طبیعت به نحوی که از محیط، حفاظت  شده و به رفاه مردم بومی خدشه ای وارد نیاید( زاهدی، ۱۳۹۰: ۱۱۲).

اکوتوریسم ،سفر به مناطق حساس ،بکر ،سالم و معمولا حفاطت شده می باشد .اکوتوریسم برای گردشگر ،یک سفر آموزنده می باشد ،که درآمد آن صرف حفاظت محل شده و مستقیما در رشدو توسعه ی اقتصادی و تقویت سیاسی جوامع محلی تاثیر گذاشته و موجب تکریم فرهنگ ها ی گوناگون وحقوق بشر می گردد.(آلن موروهمکار ،۱۳۸۷،۵)توریسم سبز، توریسم پایدار و بیوتوریسم واژه های متنوعی است که برای گردشگری طبیعت و اکوتوریسم به کار برده می شود. اکوتوریسم در فارسی به عنوان طبیعت گردی معنی می شود و شامل چشم اندازها و مناظر زیبای طبیعی، مانند :سواحل، دریاچه ها، تالاب ها، بیشه زارها و مکان های سرسبز و خرم، گیاهان وحشی،جنگل ها و پار کها ی ملی، نواحی گردشگری، مناطق کوهستانی و ییلاقی است.( وارثی و همکار ،۱۳۹۰).در سال ۱۹۹۹مارتا هانی تعریفی عالی و دقیق از بوم گردی ارائه نمود :بوم گردی معمولا سفری است به مناطق حفاظت شده ی بکر و آسیب پذیر که سعی می شود تاثیر این سفر برمحیط اندک باشد ،در مقیاس کوچک انجام پذیرد ،به افزایش سطح اگاهی گردشگران کمک نماید سرمایه هایی برای حفظ محیط زیست فراهم کند ،به طور مستقیم به توسعه ی اقتصادی و اقتدار سیاسی جوامع محلی کمک کند و به فرهنگ های مختلف و حقوق بشر احترام گذارد .(آلن مور  و همکار ،۱۳۸۷: ۵).

 

جدول ۲- ۲ تعاریف اکوتوریسم

سال و منبع	تعریف
سبالیوس لاسکورین (۱۹۸۳ ،۱۹۹۳)	اکوتوریسم توریسمی که شامل سفر به مناطق طبیعی نسبتا دست نخورده با  مطالعه، توصیف و بهره گیری ازمناظر وحشی و گیاهان و حیوانات، همچنین هر گونه جنبه های فرهنگی موجود (هم در گذشته و حال) که در این مناطق است.
سال ۱۹۹۱، انجمن بین المللی اکوتوریسم، لیندبرگ و هاوکینز ۱۹۹۳)	سفر هدفمند به مناطق طبیعی به درک  فرهنگ و تاریخ طبیعی  محیط زیست، مراقبت از اکوسیستم وحفاظت از منابع طبیعی وایجاد تولید اقتصادی فرصت های است که برای مردم محلی سودمند است
لاسکورین ۱۹۹۶اتحادیه بین المللی محیط زیست ۲۰۰۰	اکوتوریسم سفر محیط زیست طبیعی نسبتا دست نخورده  ، به منظور لذت بردن و درک طبیعت (و هر گونه ویژگی های فرهنگی همراه - هر دو گذشته و حال) که به ترویج حفاظت از محیط زیست، تاثیر بازدید کننده و اثرات منفی کم، فراهم می کند و برای مشارکت اجتماعی و اقتصادی فعال جمعیت های محلی سودمند است
جامعه بین المللی اکوتوریسم ، ۱۹۹۸	سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که حفظ محیط زیست و حفظ سلامت مردم محلی بیانجامد .
هانی ۱۹۹۹	اکوتوریسم سفر به  مناطق بکر و معمولا مناطق حفاظت شده است که تلاش می کند به تاثیر کم و (معمولا) در مقیاس کوچک. این کمک می کند تا آموزش مسافر. درآمد زایی برای حفاظت از محیط زیست را فراهم می کند. به طور مستقیم مزایای توسعه اقتصادی و سیاسی توانمند سازی جوامع محلی و ترویج احترام به فرهنگ های مختلف و حقوق بشررا فراهم می کند .(هانی، ۱۹۹۹، ۲۰۰۲).
۲۰۰۱، ویور	اکوتوریسم نوعی از گردشگری است که سبب افزایش یادگیری ، تجارب و قدردانی از طبیعی محیط زیست،. . . افزایش شناخت منابع فرهنگی از مقصد است .
فنل ۲۰۰۳	اکوتوریسم یک شکل پایدار طبیعی است گردشگری مبتنی بر منابع است که تمرکز در تجربه و یادگیری در مورد طبیعت است که به لحاظ اخلاقی موفق به کم تاثیر، غیر مصرفی و به صورت محلی گرا (کنترل، مزایا و مقیاس). این به طور معمول در طبیعی رخ می دهد و باید به حفظ مناطق کمک کند .

منبع: جمال ،۲۰۱۳

 

انجمن بین المللی اکوتوریسم  در سال ۱۹۹۵ تعریف نوینی از این نوع گردشگری داده است بر اساس این تعریف اکوتوریسم سفر مسئولانه به نواحی طبیعی است که به حفظ محیط زیست و پایداری و رفاه مردم محلی می انجامد اکوتوریسم  به جنبه های زیر تاکید می کند :

جنبه علمی که شامل شناخت صحیح و توجه به ظرفیت های اکو سیستم ها برای تضمین هرچه بهتر وحفاظت و بازسازی و تولید بهینه وپایداری آنها است (رضوانی ،۱۳۸۹ :۲۲).

حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی و مذهبی در عرصه های گردشگری، با ارزش کردن میراث و اطلاع رسانی و فرهنگ سازی و آموزش مداوم مردم و جوامع محلی و گردشگران .

جنبه اجتماعی شناخت و احترام به نقش بسیار مهم مردم و جوامع محلی و مشارکت آن ها در تصمیم گیری ها و برنامه ریزی و اجرای پروژه ها .احترام به ساختار های اجتماعی و فرهنگی و سنتی و آداب رسوم و روش زندگی مردم و جوامع محلی، احترام به نیاز های معیشتی، وابستگی مردم به جنگل و عرصه های ومنابع جنگلی ،تبادل مثبت فرهنگی بین گردشگران و ترویج فرهنگ حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی بین گردشگران و جامعه میزبان آنها .(رضوانی ۱۳۸۹ :۲۴).جنبه اقتصادی اکوتوریسم  شامل درآمد زایی برای جوامع محلی و تقسیم عادلانه درآمد ها ی اقتصادی، سهمی از درآمد ها برای مدیریت و حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی .اقتصادی کردن اکوتوریسم  برای سازمان دهندگان ودر عین حال توجه دقیق به حصول نتایج مثبت حفاظتی و حمایتی اجرای پروژه ها (همان منبع).

تعریف اکوتوریسم به نقل از سازمان ایرانگردی در سال ۱۳۸۰ اینگونه است: توریسمی است که به طبیعت مرتبط باشد بطوریکه انگیزه اصلی در این نوع توریسم بهره جستن از جذابیت های طبیعی یک منطقه، شامل ویژگی های فیزیکی و فرهنگ بومی است و توریست پس از مشاهده جذابیت ها بدون اینکه خللی در آن وارد یا آن را تخریب کند، محل را ترک می گوید. بدین ترتیب ضمن بهره گیری از فرهنگ، سوابق تاریخی و نمون ههای طبیعی منطقه، حفظ و احترام به اکوسیستم، فرصت های اقتصادی و درآمدزایی نیز برای مردم محلی ایجاد می شود و زمینه حفظ وحمایت جدی تر از جذابیت ها، با منابع مالی تازه تر فراهم می آید ( سازمان ایرانگردی ،۰ ۱۳۸).

طبیعت گردی نمونه ای است از ارتباط بالقوه سودمند بین گردشگری و محیط طبیعی .واژه ی طبیعت گردی در طی سال های گذشته پدیدار شده ودر دهه ی آخر قرن بیستم رشد سریعی یافته است . در خصوص جنبه های سفر در طبیعت گردی الزامات این گونه سفربه شرح زیر است :

-طبیعت گردی درک اثرات گردشگری را تشویق می کند .

-طبیعت گردی توزیع عادلانه ی منافع و هزینه هارا تضمین می کند .

-طبیعت گردی به صورت مستقیم و غیر مستقیم موجب ایجاد شغل برای افراد محلی می شود .

طبیعت گردی موجب به حرکت درآمدن صنایع سود مند محلی مانند هتل ها ،رستوران ها ،صنایع دستی . سیستم حمل ونقل می شود(میسون  و همکار ،۱۵۲:۱۳۸۹).

-طبیعت گردی درآمد زایی می کند و موجب تزریق سرمایه به اقتصاد محلی می شود

-طبیعت گردی اقتصاد محلی به ویژه در مناطق روستایی تنوع می بخشد .

-طبیعت گردی برای تصمیم گیری از تمام افراد جامعه نظر خواهی می کند .

-طبیعت گردی از روش منطقه بندی در برنامه ریزی استفاده می کند .که رعایت ظرفیت تحمل و توسعه ی اشکال مناسب گردشگری را تضمین می کند.

-طبیعت گردی باعث بهبود وضعیت زیر ساخت ها از جمله حمل ونقل و ارتباطات می شود .

-طبیعت گردی تسهیلات تفریحی ایجاد می نماید که می تواند مورد استفاده مردم محلی و دیدار کنندگان بومی و بین المللی نیز قرار گیرد .

-طبیعت گردی با ایجاد درآمد به حفظ مکان های باستانی و بنا های و نواحی تاریخی کمک می کند .

-طبیعت گردی ،اثرات گردشگری را باز بینی ،ارزیابی و مدیریت می نماید و روش قابل اعتماد ممیزی زیست محیطی و مقابله با اثرات منفی را توسعه می دهد( همان :۱۹۵ )

جدول ۲- ۳چارچوبی برای تعریف جدید: اصول کلیدی و عناصر مرتبط اکوتوریسم

هنجاری های کلیدی اکوتوریسم	عناصر مرتبط با اکوتوریسم
مبتنی بر طبیعت	A. فعالیت در درجه اول در طبیعت رخ می دهد B. اکوسیستم سالم C. مناطق توسعه نیافته / مناطق بکر (حداقل دخالت انسان) D. فرصت برای بازدید از مناطق طبیعی فراهم می کند
حفاظت	E.بازسازی و نگهداری و ارتقاء از اکوسیستم F. آگاهی از شرایط زیست محیطی G.تلاش همکاری بین ارائه دهندگان و جامعه (مدیران منطقه حفاظت شده، مردم محلی، و غیره) H. اختلاط و اجرای حفظ و نگهداری / حفاظت در برنامه مدیریت
آموزش های محیطی	I. ارائه آموزش و پرورش زیستی فرهنگی برای همه ذینفعان (کارکنان، مهمان ها، جامعه، و غیره) J. تشویق تعامل با طبیعت (برای ارائه یک تجربه / سود آموزشی) K. افزایش آگاهی و درک از مناطق طبیعی میراث L. وادار کردن بازدید کنندگان و سایر ذینفعان برای تبدیل شدن به درگیر در مسائل مربوط به میراث (هر دو طبیعی و فرهنگی)
توسعه ی پایدار	M. دستیابی به برابری و عدالت اجتماعی N.بازسازی و نگهداری یکپارچگی زیست محیطی. رضایت از نیازهای انسان P. اجتماعی خود مختاری و تنوع فرهنگی ادغام Q.  حفاظت و توسعه
توزیع مزایای	R. دسترسی عادلانه مردم محلی به منابع، هزینه ها، و منافع S. تعریف مزایای به جای جایگزین های سنتی محلی اقدامات و فعالیت های (ماهیگیری، صنایع دستی، و غیره) T حد اکثر منافع کوتاه مدت و بلند مدت برای بازدید کنندگان، ارائه دهندگان، مردم محلی، و غیره U. بهبود کیفیت زندگی برای مردم محلی V. تکمیل زیرساخت های گردشگری موجود
اخلاق / مسئولیت	W. اخلاق بر محیط زیست، اجتماعی و فرهنگی روش مسئول اصول زیست محیطی X. توجه برای هدایت تصمیم گیری Y. از تاثیرات و تبعات ناشی از سفر در مناطق طبیعی Z. افزایش آگاهی از ارزش اخلاق بر اساس کسب و کار و عمل

منبع : نیدهام ،۲۰۱۳

 

[۱] -Ecotourism

[۲] Blangy&Nilson

[۳] Alexes De Tocqevil

[۴] Serengeti

[۵] Ecotiurism

[۶] Pure Ecotourism

[۷] Ecological Ttourism

[۸] Jamal

[۹] -lascurain  cebllos

[۱۰]- Hetzer

[۱۱] Nelson

[۱۲] Fennell

[۱۳] Pearce

[۱۴] Hoyman

[۱۵] Weaver & Latv

[۱۶] Pierre G Walter

[۱۷] laarman

[۱۸] Goodwin

[۱۹] Wallace&Pierce

[۲۰] Allen Moore

[۲۱] Martha Honey

[۲۲]lascurain  cebllos

[۲۳] Lindberg&Hawkins

[۲۴] Iucn

[۲۵] Ties

[۲۶] Honey

[۲۷]Weaver

[۲۸] Fennell

[۲۹] Jamal

[۳۰] Needham