انتقال الکترونیکی وجوه ( EFT)

یکی از وظایف عمده بانکها و مؤسسات مالی انتقال وجوه می باشد . انتقال وجوه توسط بانکها ازلحاظ فناوری وشیوه عمل به دو شکل انجام می پذیرد یکی انتقال وجوه به شیوه سنتی ومبتنی برکاغذ ودیگر انتقال وجوه به شیوه الکترونیکی . هر چند شکل رایج انتقال وجوه در ایران شیوه مبتنی بر کاغذ می باشد ولی با توجه به سرعت دسترسی به اینترنت در ایران وهمچنین گسترش بانکداری الکترونیکی انتظار میرود در آینده نزدیک سیستم های جدید انتقال وجوه و پرداخت جایگزین شیوهای سنتی شوند.سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه ((EFTمی تواند نقش بسیار اساسی در اقتصاد وتجارت داشته باشد و روشهاومفاهیم و بنیانهای جدیدی را به وجود خواهد آورد وهمچنین شیوه ارتباطی و تعاملات بین خریدار و فروشنده ،بانک ها ومشتریان را دگرگون خواهد نمود .

باتوجه به اهمیت فوق العاده سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه (EFT )در این بخش به طور مفصل درمورد مفهوم ،اهمیت وجایگاه ،مزایا ،زیرساخت ها وانواع آن بحث خواهد شد.

۵-۲-مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه (EFT )

برای پرداخت وجه شیوه های مختلفی وجود دارد که معمولا آنها را از نظر رویه می توان  به سه نوع شیوه پرداخت تقسیم نمود . یکی پرداخت از طریق تهاتر یا کالا با کالا است که در این دوران چندان مورد توجه قرار نمی گیرد . دوم پرداخت نقدی که بوسیله انتقال سکه و اسکناس صورت می گیرد . سوم پرداخت وجه یا انتقال وجه از طریق مکانیزم بانکی و مؤسسات مالی . شیوه پرداخت  نوع اول مربوط به زمانهای بسیار دور است و در اقتصاد و تجارت امروز جایگاه قابل توجهی ندارد و اصلا به حساب نمی آید .

شیوه پرداخت نوع دوم بیشتر مربوط به اقتصادهای کمتر توسعه یافته است و در اقتصادهای پیشرفته فقط برای پرداختهای خرد و کم حجم مورد استفاده قرار می گیرد . بنا بر این بیشترین حجم پرداخت و مهمترین شیوه پرداختی در اقتصاد امروز انتقال وجوه از طریق بانک و موسسات مالی می باشد .

انتقال وجه از طریق بانکها و موسسات مالی به دو شکل سنتی  (مبتنی بر کاغذ ) و شکل الکترونیکی انجام می شود . در شکل سنتی انتقال وجه که در ایران نیز مرسوم است تقریبا کلیه عملیات انتقال وجه بر روی فرمهایی ثبت می شود و برای انتقال اطلاعات از کاغذ به عنوان پایه سیستم استفاده می شود . ولی پیشرفت فناوری به خصوص فناوری اطلاعات و ارتباطات ، نظام بانکداری و انتقال وجه را دگرگون نموده است .در نتیجه سیستم های قدیمی ( مبتنی بر کاغذ ) به سیستم های نوین الکترونیکی تبدیل شده اند .

قبل از اینکه مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه بیشتر توضیح داده شود ابتدا لازم است تعریفی از سیستم انتقال وجه ارائه گردد :

سیستم انتقال وجه به مجموعه ای از فعالیتها اطلاق می شود که به وسیله بانکها و موسسات دیگر از قبیل اتاق پایاپای جهت انتقال وجه بین بانکها صورت می پذیرد. حال اگر این فعالیتها بر مبنای کاغذ استوار باشد به آن شیوه پرداخت و انتقال مبتنی بر کاغذ گفته می شود و اگر این فعالیتها از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات و به صورت الکترونیکی انجام پذیرد به آن انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) می گویند .

شروع به کار گیری و توسعه سیستم های انتقال الکترونیکی در دنیا به دهه های ۵۰ و ۶۰ میلادی در آمریکا و اروپا بر می گردد . در این دوران بود که کارتهای بانکی عرضه شد و مکانیزم های جدید اتاق پایاپای اتوماتیک به وجود آمد . هر چند که زمان زیادی از به وجود آمدن  EFT می گذرد ولی گسترش فراگیر آن مربوط به دهه نود میلادی و پس از معرفی اینترنت و به کار گیری گسترده آن می باشد .

هر چند که مفهوم انتقال وجه روشن است ولی بر سر مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه توافق وجود ندارد. زیرا از یک طرف بعضی ها تعاریف بسیار محدودی از آن ارائه نمودند و فقط نوع خاصی از انتقال الکترونیکی وجوه را EFT  می دانند و در مقابل بعضی ها EFT  را در معنای بسیار وسیع بکار برده اند  که حتی کل بانکداری الکترونیکی را در خود جای می دهد . در همه مفاهیم انتقال الکترونیکی وجوه یک وظیفه مهم وجود دارد و آن امکان دسترسی سریع و پیوسته به وجه می باشد . طبق یکی از تعاریف[۱] ، EFT  عبارت است از روشی برای انتقال وجه به طور خودکار به وسیله رایانه و با بهره گرفتن از اتاق پایا پای خودکار[۲]  .  طبق این تعریف اولا  EFT   فرایندی است که وجه بطور الکترونیکی منتقل می شود.ثانیا یک موجودیت قانونی به نام اتاق پایاپای خودکار  (ACH )  که عملیات انتقال ( تسویه ) را انجام می دهد .

انتقال الکترونیکی وجوه ابزاری برای رسیدن به هدف نهایی یعنی انجام پرداخت ها است . در پرداخت الکترونیکی یا انتقال الکترونیکی وجوه اساسا عمل پرداخت بدون جابجایی فیزیکی پول و بدون تبادل اطلاعات کاغذی زیاد صورت می گیرد . کمیسیون قانون تجارت بین المللی سازمان ملل متحد  ( UNCTRAL  )    انتقال الکترونیکی وجوه را چنین بیان می کند  :

انتقال وجه فرایندی است که در آن یک یا بیش از یک اقدام در فرایند کار که سابقا بر اساس روش مبتنی بر کاغذ انجام می شد اکنون با روش های الکترونیکی صورت می گیرد.

در تعریف دیگر که توسط مجموعه مقررات یکنواخت بازرگانی ایالات متحده آمریکا ارائه شده است  :

انتقال الکترونیکی وجوه عبارت است از یک شبکه انتقال سیمی ، اتاق پایاپای  خودکار یا سایر نظامهای ارتباطی اتاق پایاپای یا سایر اتحادیه های بانکی که از آن طریق یک دستور پرداخت بانکی به بانک مخاطب مخابره و ارسال می شود.

طبق تعریف دیگری انتقال الکترونیکی وجوه عبارت است از هر نوع انتقال وجه بغیر از شیوه های سنتی مثل چک  وجه نقد و سایر ابزارهای کاغذی مشابه که از طریق یک ترمینال الکترونیکی  تلفن  رایانه  نوارهای مغناطیسی به منظور سفارش مطلع کردن و یا مجوز دادن به موسسه مالی برای بدهکار یا بستنکار کردن یک حساب صورت می گیرد .  طبق این تعریف اصطلاح    EFT    شامل انتقال فدوایر انتقال وجوه از طریق اتاق پایاپای خود کار  (ACH)   انتقال از طریق ماشینهای خود پرداز    ( ATM ) و ترمینالهای نقطه فروش  ( POS )    می شود .

در این قسمت سعی شد با ارائه تعاریف مختلف ابعاد  EFT    مورد اشاره قرار گیرند. با توجه به تعاریف فوق تعریفی که در این تحقیق به عنوان  EFT    مورد استفاده قرار می گیرد مفهوم وسیع  EFT   می باشد  و شامل هر گونه انتقال وجه که به صورت الکترونیکی انجام می گردد  می شود .

طبق تعریف اخیر انتقال الکترونیکی وجوه شامل انتقال وجه بین حسابها ، بانکها و سایر موسسات مالی با استفاده یا بدون استفاده از اتاق پایاپای خودکا ر  (ACH  )   از طریق بکار گیری ترمینال الکترونیکی  ، تلفن  رایانه ، ماشینهای  نقطه فروش (POS   )  ماشینهای خود پردازATM  ویا هر وسیله الکترونیکی دیگر می گردد.

بر اساس این تعریف انتقال الکترونیکی وجوه از بعضی جهات گسترده تر از بانکداری الکترونیکی خواهد بود و می تواند بانکداری الکترونیکی را در خود جای دهد  .

۶-۲-اهمیت و جایگاه انتقال الکترونیکی

انتقال الکترونیکی وجوه EFT      در مقایسه با سایر مکانیزم های پرداخت مبتنی بر کاغذ راحتر   مطمئن تر ، سریع تر ، کاراتر و کم هزینه تر است . بکار گیری انتقال الکترونیکی وجوه EFT      با توجه به اینکه جنبه های مختلفی دارد از جایگاه ویژه ای در اقتصاد و تجارت برخوردار است .

یک جنبه آن مربوط به کسانی است که از این سیستم استفاده می کنند. همه آحاد جامعه ، افرادو سازمانها  می توانند ازEFT    استفاده نمایند . مشتریان بانکها ، موسسات بزرگ دولتی و خصوصی  ، سازمانهای غیر انتفاعی و شرکتهای کوچک می توانند از مزایای  EFT   بهره مند شوند  .

جنبه دیگر اهمیت   EFT   گسترش تجارت الکترونیکی می باشد  .   تجارت الکترونیکی امروزه حجم قابل توجهی از  مبادلات تجاری را به خود اختصاص داده است و نرخ رشد سریع آن حاکی از این است که تجارت در سراسر جهان متحول خواهد شد و از تجارت سنتی به تجارت الکترونیکی مبدل خواهد شد .  در تجارت الکترونیکی انتقال الکترونیکی وجوه نقش کلیدی دارد به عبارت دیگر بدون   EFT      تجارت الکترونیکی بطور کامل عینیت و تحقق نمی یابد .   انتقال الکترونیکی وجوه مفهومی است که به صورت کامل و جامع در بر گیرنده تمامی مسائل پیرامون نقل و انتقالات پولی در تجارت الکترونیکی است و شامل ابزار لازم جهت نقل و انتقال پول  (  سخت افزار و نرم افزار  )  فرایند عمل  ، نقل و انتقال ، مسائل امنیتی و مسائل قانونی و …. می باشد  .

یکی دیگر از جنبه های انتقال الکترونیکی وجوه صرفنظر از ویژگی های معاملاتی آن این است که این فناوری به عنوان یک شیوه  پرداخت اثرات مستقیمی نیز بر روی سیاست ها و نظام پولی کشور می گذارد و در حقوق مصرف کننده نیز موثر می باشد .   انتقال الکترونیکی وجوه به عنوان یک شیوه پرداخت و انتقال وجه امکان دارد  عرضه اعتبار و پول را  ( بالقوه ) به طور حساب نشده ای افزایش دهند و در صورتی که این موضوع کنترل نشود خطرات بزرگی برای سیاست پولی و اعتباری کشور در بر خواهد داشت. به همین علت در تمام دنیا نظام های انتقال الکترونیکی وجوه نگرانی هایی را برای مقامات بانک های مرکزی ایجاد کرده است.

[۱] Liberman , Sidney , Electronic Market , Vol. 7, 1997 , P .35

[۲] Automated Clearing House